Κεφάλαιο 3 Η διαδικασία κατασκευής των στερεότυπων
Πως να ξεγελάσετε τις υποσυνείδητες προκαταλήψεις σας | Valerie Alexander | TEDxPasadena
Ασυνείδητες προκαταλήψεις, εγγενείς και νοητικές συνδέσεις
Οι ασυνείδητες προκαταλήψεις επηρεάζουν επίσης το είδος των στερεότυπων που σχηματίζει ο εγκέφαλος. Σύμφωνα με τους Greenwald & Banaji (1995), αυτός ο τύπος προκαταλήψεων βασίζετε στο γεγονός ότι οι άνθρωποι κάνουν συνδέσεις και κρίσεις ασυνείδητα, οι οποίες και είναι δύσκολο να ελεγχθούν.
Λαμβάνοντας υπόψιν όλες αυτές τις πληροφορίες, πιστεύετε ότι όλα κινούνται γύρω από τις ατομικές προκαταλήψεις; Αυτό σημαίνει, ότι κάθε άτομο έχει τη δυνατότητα να αλλάξει τον στερεοτυπικό τρόπο σκέψης του;
Δυστυχώς η απάντηση είναι όχι:
- Σύμφωνα με τους Shiffrin and Schneider (1977), φαίνεται ακόμη ότι οι εννοιολογικές συνδέσεις μπορούν να επιτευχθούν μέσα από εντατική προσπάθεια, αλλά είναι πολύ δύσκολο να εξαλειφθούν.
- Οι Lai et al., (2016) αναφέρουν ότι οι εγγενείς συνδέσεις είναι τροποποιήσιμες μέσω της παρέμβασης, αλλά τα αποτελέσματα αυτής είναι βραχυπρόθεσμα. Αυτό, διότι χρειάζονται περισσότερο μακροχρόνιες παρεμβάσεις, ώστε να εξασφαλιστούν και μακροχρόνια αποτελέσματα.
- Ακόμη, υπάρχει η θεωρία ότι τα παιδιά ίσως είναι πιο δεκτικά σε έμμεσες αλλαγές στερεότυπων από τους ενήλικες.
Επομένως, η έρευνα έχει κυρίως εστιάσει στις εννοιολογικές συνδέσεις ως τον κύριο τρόπο, μέσα από τον οποίο σχηματίζονται τα στερεότυπα, ενώ η εστίαση στις ατομικές προκαταλήψεις είναι επίσης έντονη (Hinton, 2017).
Οι νοητικές συνδέσεις είναι μία παρεμφερής έννοια, με τη διαφορά ότι αναφέρονται σε όλα τα είδη συνδέσεων που συμβαίνουν στον εγκέφαλο. Οι συνδέσεις αυτές φαίνεται πως σχετίζονται με τις εμπειρίες της πρώιμης παιδικής ηλικίας (Wilson, Lindsey & Schooler, 2000).
→ Τι εννοούμε με τον όρο “εννοιολογικές συνδέσεις”; Σύμφωνα με τους Sheth et al. (2005) οι εννοιολογικές συνδέσεις ορίζονται ως “οι άμεσες ή έμμεσες σχέσεις ανάμεσα σε δύο οντότητες” (όπως είναι οι λέξεις), με έναν ουσιώδη τρόπο. Ουσιώδεις, καθώς οι εννοιολογικές συνδέσεις μπορούν να φανούν χρήσιμες προς εφαρμογή, σε ένα συγκεκριμένο συγκείμενο.
Το συγκείμενο είναι επίσης σημαντικό, με ενδείξεις των συνδέσεων που αλλάζουν για το ίδιο άτομο, με βάση το περιβάλλον ή/και το συγκείμενο, μέσα στο οποίο κάνουν την εμφάνισή τους (Hahn & Gawronski, 2015).
Με βάση την έννοια του “εγκεφάλου που προβλέπει”, που αναφέρει ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι μία “μηχανή πρόβλεψης” (Clark, 2013), πιστεύεται ότι η αντίληψη- και κατά συνέπεια η προκατάληψη- σχηματίζεται με βάση την εμπειρία που επηρεάζεται από τον κόσμο γύρω μας.
Όσο ο εγκέφαλος προσπαθεί να ελαχιστοποιήσει την αβεβαιότητα και προβλέπει γεγονότα ώστε να αποφύγει τυχόν εκπλήξεις, ο άνθρωπος βασίζεται σε πρότερη εμπειρία του, για να υπολογίσει την πιθανότητα του να συμβεί ένα γεγονός. Επίσης, οι άνθρωποι χρησιμοποιούν πιθανότητες που αναπτύσσουν στην πορεία της ζωής τους, για να προβλέψουν ή να προσδοκούν τι θα συμβεί σε μία νέα εμπειρία, χωρίς να πρέπει να την επεξεργαστούν ως εντελώς καινούρια. Αυτό εξοικονομεί ενέργεια και χρόνο στον εγκέφαλο και κάνει τη ζωή ευκολότερη.
Πέρα από τις υπάρχουσες έρευνες και τις ερμηνείες των στερεότυπων που παρέχουν, κυριαρχεί πλέον ένα ερευνητικό ρεύμα που εστιάζει στην πολιτισμική προέλευση των στερεότυπων, και όχι μόνο στη διαχείρισή τους ως κάτι που σχηματίζεται εντός των εγκέφαλου του κάθε ατόμου.
Η χρήση της γνώσης που προέρχεται από προηγούμενες εμπειρίες για την πρόβλεψη και τις προσδοκίες των καινούριων, μπορεί να οδηγήσει στο να επηρεάζονται αυτές οι προβλέψεις και οι προσδοκίες από τις προηγούμενες εμπειρίες. Μιας και οι εμπειρίες είναι αναπόσπαστο κομμάτι του κόσμου στον οποίο ζουν οι άνθρωποι και ειδικότερα στο άμεσο περιβάλλον τους, τότε είναι αναμενόμενο το περιβάλλον αυτό να επηρεάζει άμεσα τις προβλέψεις, τις προσδοκίες, τις αντιλήψεις και εν τέλει τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα που αναπτύσσουν. Τα στερεότυπα επομένως μπορούν να κατακτηθούν και δύνανται να διδαχθούν και να ενισχυθούν ρητά κι άρρητα στους ανθρώπους μέσω πολλών διαφορετικών κοινωνικών επιρροών, συμπεριλαμβανομένων μεταξύ άλλων των φίλων, της οικογένειας, των γειτόνων, των εκπαιδευτικών, της ομάδας των συνομηλίκων, όπως επίσης και μεγαλύτερων κοινωνικών επιρροών” (Rosenthal & Overstreet, 2016).
Φυσικά, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν πλέον να δημιουργήσουν, να προάγουν και να συντηρήσουν στερεότυπα μεγαλύτερων ομάδων κοινών ανά τον κόσμο
→ Για παράδειγμα, φανταστείτε δύο φοιτητές από την ίδια χώρα (Ελλάδα), την Ελένη και τον Νίκο. Η Ελένη και ο Νίκος κάθονται σε ένα πάρκο στο Λονδίνο, όπου σπουδάζουν, και μιλάνε για τις ανισότητες που αφορούν το φύλο. Ενώ η Ελένη υποστηρίζει ότι έχουμε ακόμη μακρύ δρόμο μπροστά μας για να εξασφαλίσουμε την ισότητα για τις γυναίκες, ο Νίκος πιστεύει ότι οι γυναίκες αντιμετωπίζονται, ως ένα σημείο, με ευνοϊκό τρόπο. Σε αυτό το συγκείμενο, η ταυτότητα της Ελένης που κυριαρχεί είναι αυτή της γυναίκας, όπως και προσδιορίζεται, ενώ αντίστοιχα για το Νίκο κυριαρχεί αυτή του άνδρα. Τώρα φανταστείτε μία ομάδα Βρετανών φοιτητών, που έρχονται στο πάρκο στις 11π.μ. το πρωί, κρατώντας μπουκάλια με αλκοόλ. Σε αυτό το σενάριο, μιας και αυτό δεν είναι κάτι που συμβαίνει τυπικά στην Ελλάδα, είναι πολύ πιθανό η αντίληψη της Ελένης και του Νίκου για τους εαυτούς τους να κινηθεί προς την κοινή τους ταυτότητα, δηλαδή αυτή του Έλληνα και της Ελληνίδας. Η ταυτότητα αυτή έγινε πιο εξέχουσα, όταν η ομάδα των Βρετανών πέρασε από μπροστά τους. Σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν, η Ελένη και ο Νίκος αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους ως μέρη της ίδιας ομάδας κι όχι δύο διαφορετικών.
Πώς συνδέονται όμως όλα αυτά;
Οι νοητικές συνδέσεις, συμπεριλαμβανομένων και των εννοιολογικών συνδέσεων που συμβαίνουν στις λέξεις, δημιουργούνται μέσα από τα βιώματα του εξωτερικού κόσμου και του περιβάλλοντος, που έχουν τα άτομα. Όταν αυτές οι συνδέσεις εσωτερικεύονται, γίνονται επίσης εγγενείς καθώς δεν τις κάνουμε πλέον συνειδητά. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, προκύπτουν οι ασυνείδητες προκαταλήψεις. Με αυτό τον τρόπο, οι εσωτερικευμένες νοητικές και εγγενείς συνδέσεις που το περιβάλλον μας μας δίδαξε ότι είναι “αληθινές” σχετικά με τον κόσμο και τους ανθρώπους γύρω μας, γίνονται εν τέλει μέρος της αντίληψής μας. Μπορούν να παρομοιαστούν με ένα φίλτρο, μέσω του οποίου βλέπουμε όλους και όλα χωρίς στην πραγματικότητα να επιλέγουμε να το κάνουμε. Αυτή είναι η δύναμη του εγκεφάλου, που προβλέπει και χρησιμοποιεί όλες τις κατεκτημένες θεωρίες για να αποφύγει τις εκπλήξεις και να εξοικονομεί ενέργεια και χρόνο.
Αν θεωρήσουμε ότι τα στερεότυπα μπορούν να είναι χρήσιμα για τους ανθρώπινους εγκεφάλους, ώστε να εξοικονομούν ενέργεια και χρόνο και να κατανοήσουν τον χαοτικό κόσμο, μερικοί άνθρωποι, μεταξύ των οποίων και ορισμένοι επιστήμονες, συμφωνούν ότι τα στερεότυπα μπορούν να αντανακλούν την πραγματικότητα κι ακόμη μπορούν να βασίζονται στη διατήρηση των χαρακτηριστικών σε ομάδες (e.g., Wolsko et al., 2000). Αυτή η διαδικασία σκέψης μπορεί να δικαιολογήσει την κατασκευή στερεότυπων και να προτείνει το ότι δεν έχουν απαραίτητα αρνητικές επιπτώσεις στους ανθρώπους. Ωστόσο, τα στερεότυπα κι αυτοί που τα χρησιμοποιούν έχουν μία φυσική τάση προς την υπεργενίκευση, που γίνεται προβληματική μιας και αυτές οι υπεργενικεύσεις είναι ανακριβείς. Η χρήση των στερεότυπων και οι έμφυτες ακρίβειες έχουν επιβλαβείς επιπτώσεις για τη νοητική υγεία και τη γενική κατάσταση αυτών που τους αφορούν τα στερεότυπα (Rosenthal & Overstreet, 2016).
Ερώτηση προβληματισμού: Είναι τα στερεότυπα χρήσιμα σε κάποιο βαθμό ή όχι;
Βίντεο: Μπορούν τα στερεότυπα να είναι ωφέλιμα; – Sheila Marie Orfano and Densho
Ας δούμε ένα βίντεο ανακεφαλαίωσης της υποενότητας: Προκατάληψη και Διάακριση: Crash Course Psychology #39